Dit is deel 2 van een serie over “Overgave aan God”.
Deel 1/4: wat bedoelt men?
Deel 2/4: jezelf verloochenen
Deel 3/4: wat wil God dan?
Deel 3/4: je toevertrouwen (nog niet gepubliceerd)
Introductie
In deel 1 van dit artikel, waarin ik zocht naar de betekenis van ‘overgave aan God’, kwam naar voren dat er twee drijvende sentimenten zijn achter dit concept, namelijk:
1) Onderwerping aan God. Je moet God bvelangrijk vinden en hem gehoorzamen. God wil dat. Je doet God daarmee een plezier. En het is voor je eigen overleven ook beter, want anders heb je ruzie met God. Dus geef je over aan God.
2) God is wijzer. Je moet beseffen dat God beter weet wat goed voor je is. Dus het is verstandig om je te voegen naar wat God wil dat er gebeurt in je leven.
Beide sentimenten hebben de eigenschap dat de ideeën, opvattingen, verlangens en drijfveren die een mens zelf heeft, niet gevolgd kunnen worden. Ofwel: je moet jezelf verloochenen. Dat is het onderwerp van dit artikel.
Jezus over zelfverloochening
In de gesprekken die in de christelijke wereld gevoerd worden over ‘overgave aan God’ zijn er een paar specifieke Bijbelteksten die vaak genoemd worden, namelijk de volgende uitspraken van Jezus: “wie zijn leven wil behouden zal het verliezen, maar wie het zal verliezen om Mij, zal het behouden” en “wie achter mij wil komen moet zichzelf verloochenen, zijn kruis op zich nemen, en mij navolgen”. Dit zijn intrigerende teksten. De eerste tekst is een paradox. De tweede tekst is op zijn minst een enorme uitdaging. Wat moet je daarmee?
Paradox. Wat zou Jezus bedoeld hebben met zijn opmerkingen over ‘je leven verliezen’? Op het eerste gezicht lijkt die Bijbeltekst niet logisch kloppend, want je kunt niet tegelijkertijd je leven behouden en verliezen, toch? Daarom neem ik aan dat Jezus eigenlijk op verschillende dingen doelt wanneer hij de woorden ‘behouden’ en ‘verliezen’ gebruikt. Wat zouden die dingen zijn?
Lijdensverheerlijking. Ik ben bang dat deze uitspraken van Jezus, afgezien van hoe ze oorspronkelijk bedoeld zijn, in de kerkelijke traditie veelal gebruikt zijn voor ‘lijdensverheerlijking’. Op de manier van: “kijk, ik lijd vanwege mijn christen-zijn, dus ik ben goed bezig en hoor bij God”.1 Eigenlijk wordt lijden hiermee voorgesteld als iets goeds. Er wordt een psychische koppeling gemaakt tussen lijden en het goede doen.2 Daarnaast speelt hier een “voor wat hoort wat” principe: eigenlijk ‘koopt’ men zijn/haar positie als ‘goede mens’ of ‘horen bij God’ door te ‘betalen’ met het doormaken van pijn.3
Afschuwelijk… of niet? Ikzelf heb die uitspraken van Jezus altijd afschuwelijk gevonden. God vraagt van me om niet te willen leven! Waar slaat dat op, godverdomme?! Wat een verschrikkelijke, zielsplijtende gedachte. Maar misschien heb ik het altijd verkeerd opgevat, omdat mijn opvatting sterk bepaald is door de westerse christelijke theologie. Het is denkbaar dat Jezus deze uitspraken heel anders heeft bedoeld dan ze mij altijd voorgehouden zijn. Met mijn huidige kennis van persoonlijke transformatie kan ik ze interpreteren op een manier waarop ze niet zo pijnlijk zijn. Maar daar ga ik nu niet over uitweiden.
Geestelijke strijd
Innerlijk conflict. Het concept van zelfverloochening veroorzaakt een innerlijk psychisch conflict. Dat is heel begrijpelijk, want een mens wil natuurlijk zijn verlangens en drijfveren juist volgen. Ze verloochenen is precies het tegenovergestelde van wat natuurlijk en gezond gedrag is! Het nare en diep destructieve van de christelijke programmering is dat men wordt voorgehouden dat je eigen, natuurlijke neigingen slecht zijn en dat je die moet vervangen door Gods wil (dat is: door wat anderen vertellen dat God wil). Op die manier ontstaat een immens groot en pijnlijk conflict tussen jezelf en God. Het is een vorm van concurrentiedenken: de belangen van God en jezelf worden als concurrenten tegenover elkaar gezet. Ze worden voorgesteld als wederzijds uitsluitend: één van de partijen moet wijken. En God is groot en staat vast dus jij bent degene die moet wijken: jij bent de klos.
Jezelf vervormen. Dus als jij wat anders wilt dan God, dan moet jouw wil veranderen. In de christelijke theologie kom ik het sentiment tegen dat mensen geloven dat men de eigen wil moet vervormen en in overeenstemming moet brengen met Gods wil – althans, met wat men gelooft dat die is. Deze overgave aan God is trouwens niet alleen van toepassing op verlangens voor de toekomst, maar ook op je waardering van pijnlijke dingen die je in het verleden meemaakte. Men gelooft dat God je kastijdt, dat God iets met je wil wat ze je niet wilt, en dat ze je jezelf daaraan moet onderwerpen, en dat je je eigen wil zodanig moeten veranderen dat je eigenlijk goed gaat vinden wat je eerst wilde ontlopen. En dat dat de enige manier is om gelukkig te worden. Men gelooft eigenlijk dat, om gelukkig te kunnen worden, je jezelf zodanig moeten veranderen dat je jezelf niet meer bent.4 Er is een gedicht van Willem Barnard5, die schrijft over dat God iets gaat doen wat je niet wilt en dat je dat moet zien te waarderen als een zegen. Hij heeft het letterlijk over een “stikdonkere god.” Dit geeft uitdrukking aan de onderdrukte frustratie en woede naar God die wordt gevormd in het naargeestige proces van zelfverloochening.
Uitputtende strijd. Het vervormen van je eigen psyche is natuurlijk een enorm zwaar proces. Als het gaat om het verloochenen van je eigen wil wordt in christelijke literatuur het woord ‘capituleren’ veel gebruikt.6 Als ik door het Liedboek blader dan kom ik achter elkaar liedteksten tegen die van dit sentiment getuigen, bijvoorbeeld een lied van Willem Barnard over “wie zijn ziel niet opgeeft is … “. Een ander treffend voorbeeld is het gedicht The hound of heaven van Francis Thompson, waarin God wordt voorgesteld als een hond die jou achtervolgt, totdat je uitgeput bent en je laat ‘vangen’ door God.7
Ter illustratie moet ik denken aan een scene waarin een vis (een mens) gevangen is door een hengelaar (God). De vis spartelt aan de haak en wil niet gevangen en opgegeten worden. De vis is een gereformeerd-christelijke vis en gelooft dat God hem net zolang laat spartelen tot hij uitgeput de strijd opgeeft en het goed vind om opgegeten te worden. Dan zal God hem in leven laten en bij Zijn gehoorzame vissenverzameling voegen.
Vrede door capitulatie? In de kerk vertelt men dat het conflict wordt opgelost als je je daadwerkelijk overgeeft; dat je dan rust en vrede zult ervaren, en vertrouwen, omdat je weet dat God het beste met je voorheeft. Bij sommigen lijkt dat te werken, hoewel ik me afvraag of dat niet met veel verdriet gepaard gaat, en of het niet zo is dat pijnlijke gevoelens onderdrukt worden. Bij mezelf heb ik de gepreekte overgave nooit voor elkaar gekregen – ik heb het nooit willen en kunnen doen. En dat is gezond.
Geen concurrentiedenken. Gelukkig zijn er ook christelijke stromingen waarin de belangen van God en mensen niet als concurrenten tegenover elkaar gezet worden. Zoals in de Franciscaanse traditie, waarin menselijke verlangens worden gezien als uiting van Gods verlangen. In het boek Alle verstand te boven8 las ik een interview wat mij aansprak. Een vrouw vertelde over hoe haar godsbeeld door haar leven steeds was veranderd en ontwikkeld. Ze beschreef dat ze in het begin van haar leven bij een belangrijke persoonlijke beslissing (ik geloof dat het ging om kinderen krijgen) bang was om zich over te geven aan God, omdat ze bang was dat God iets van haar zou vragen wat ze echt niet wilde. Dit is een super typisch voorbeeld van het genoemde innerlijke conflict! Later in haar leven, toen ze zich ging verdiepen in de Franciscaanse traditie, ontdekte dat je eigen verlangens en Gods verlangens voor jouw leven niet elkaar uitsluiten, maar juist hetzelfde zijn!
Tot slot
Dit laatste idee, dat mijn verlangens en Gods verlangen geen concurrenten zijn maar juist hetzelfde zijn, is in lijn met de gezonde theologie die ik op deze website presenteer.9 En het is een opmaat voor het alternatief voor ‘overgave aan God’ wat ik in het laatste artikel in deze serie zal presenteren. Maar eerst gaan we nog kijken naar het christelijke idee van ‘Gods wil voor je leven’. In de voorgaande discussie ging het vaak over Gods wil, maar wat houdt die eigenlijk in? Kan een christen daar überhaupt wel betrouwbare ideeën over hebben?!
Voetnoten
1 Een sterk staaltje van deze manier van denken ben ik tegengekomen in het boek Volg jij mij dat geschreven is door Hans van der Lee. Dit illustreert een zelf-versterkend mechanisme: ik doe iets ongewoons waarvan ik geloof dat ik God er een plezier mee doe → als gevolg daarvan nemen mensen afstand van mij → dit zie ik als bewijs dat ik het goede doe, want ik geloof dat wie Gods wil doet, door mensen tegengewerkt zal worden → dit geeft mij meer motivatie om te blijven doen wat ik doe. Het effect van deze vicieuze cirkel is dat iemand steeds vreemdere dingen gaat doen en zichzelf steeds verder afsluit voor gezonde correctie.
2 Inge Bosscha heeft hier een artikel over: Koppeling tussen liefde en lijden.
Citaat: “En zo kan een diepe programmering ontstaan die liefde aan pijn koppelt. En die voorkomt dat er alarmbellen gaan rinkelen op het moment dat een situatie of een relatie destructief is en pijn veroorzaakt.”
3 Zie ook mijn artikel ‘Dat er voorwaarden zijn aan Gods gunst’
4 Zie ook mijn artikel ‘Dat wij onszelf fundamenteel moeten verloochenen’
5 Onder het pseudoniem van Guillaume van der Graft.
6 Zie bijv. Leven na de genadeklap van Arie de Rover. (Referentie [17] in bibliografie).
7 De verhouding tussen God en mens wordt voorgesteld als zodanig dat God de mens zijn liefde wil geven maar dat de mens daarvoor wegvlucht. Een vluchtreactie is natuurlijk begrijpelijk als iemand een bedreigende indruk maakt en zich aan je wil opdringen! We kennen allemaal het fenomeen van een getraumatiseerd dier of mens dat in een hoekje kruipt en zich niet laat benaderen. Dat heb ik regelmatig met een kalfje op de boerderij. Een goeie omgang daarmee is mijns inziens NIET om het wezen te vangen en geforceerd te knuffelen of iets dergelijks. Als je dat zou doen, heb je misschien wel genegenheid, maar geen wijsheid en geduld!
8 Cees Dekkers (redactie). Alle verstand te boven. 22 wetenschappers over hun leven, werk en God.
9 Zie het artikel Mijn verlangen is Gods wens
Dankjewel voor het lezen! Herken je dingen van wat ik schrijf? Vind je het inspirerend? Heb je vragen en/of aanvullingen? Je kunt hieronder het commentaarformulier invullen. Je bent van harte welkom om deel te nemen aan de dialoog.
Vriendelijke groet, Pieter.
Nog geen reacties